Acabouse o machismo: a muller toma a batuta

O nomeamento dunha moza directora lituana á fronte da orquestra de Birmingham e outras incorporacións femininas empezan a consolidar un cambio de rumbo

Pablo L. Rguez

Comeza a cambalearse o último bastión sexista da música clásica. A Sinfónica da Cidade de Birmingham anunciou a principios de febreiro que o seu próximo director musical será a lituana Mirga Grazinyte-Tyla (Vilnius, 1986). A orquestra que vise forxarse a dous cabaleiros do podio como Simon Rattle e Andris Nelsons, pasará en setembro a mans dunha dama. Un podio visionario pero tamén un trampolín. Rattle ascendeu desde Birmingham en 2002 á cobizada titularidade da Filarmónica de Berlín e Nelsons á Sinfónica de Boston, que combinará en 2017 coa Gewandhaus de Leipzig. Tres das mellores orquestras do planeta. Pero a elección de Grazinyte-Tyla como sucesora de Nelsons á fronte dunha das principais formacións sinfónicas do Reino Unido non é un fenómeno illado. Forma parte dunha tendencia que se está consolidando cara á normalidade, como sucedeu coa revolución pianística chinesa que representa Lang Lang ou o despunte do sistema venezolano que encarna Gustavo Dudamel.

Grazinyte-Tyla xorde precisamente conectada a Dudamel. Non é o seu mestre senón o seu mentor. O venezolano elixiu á lituana como asistente na Filarmónica de Los Ángeles en 2012 tras a súa vitoria no Premio Nestlé do Festival de Salzburgo. Dous anos despois comezou a dirixir os seus propios concertos matinais no impoñente Walt Disney Hall. E pronto xurdiu na cidade californiana o que un crítico dos Angeles Times denominou como "Mirgamanía". Adxectivos como "natural", "dinámica" ou "enérxica" poden lerse acerca dela nos xornais. É unha excelente directora, pero tamén un verso solto en relación con Dudamel. E isto é o que pode contribuír definitivamente a cambiar as cousas. Grazinyte-Tyla non reproduce ou adapta sobre o podio o estereotipo dominante asociado co director de orquestra masculino. Iso que Elias Canetti definiu como "a expresión máis obvia do poder". Ela ten a súa personalidade e constrúe un arquetipo diferente baseado na complicidade e empatía cos seus músicos: "Dirixir vai sobre inspiración e comunicación. Xuntos atopamos unha forma de soar, de interpretar. A sensación de compartir este milagre é algo precioso", recoñecía durante unha entrevista na NBC.

Ese novo arquetipo feminino sobre o podio caracteriza tamén a ascendente carreira doutras directoras como a mexicano-estadounidense Alondra de La Parra (Nova York, 1980). Para ela a clave reside na naturalidade da corpografía feminina sobre o podio, tal como indicaba nun programa televisivo: “As mulleres crecemos cantando, bailando, movéndonos e expresándonos”. De La Parra dá a palabra ao seu corpo e con ela fascinou a formacións de primeiro nivel como a Orquestra de París e a Filarmónica de Londres, o que lle valeu o seu recente nomeamento como titular dunha das principais orquestras australianas. Esa mesma naturalidade gestual atopámola en Karina Canellakis (Nova York, 1982), unha consumada violinista que cambiou o arco pola batuta e traballa en Dallas como asistente da súa Sinfónica. Debutou en Europa o pasado xuño dirixindo en Graz á Orquestra de Cámara europea en substitución do mismísimo Nikolaus Harnoncourt. Outro caso de instrumentista transmutada en directora de intensa gestualidad represéntao a violonchelista coreana Han-Na Chang (Suwon, 1982).

Pero hai exemplos de directoras que non consideran xa ningunha barreira de xénero. Confirmábao no dominical da Repubblica Speranza Scappucci (Roma, 1973), que en novembro próximo será a primeira italiana en baixar ao foso da prestixiosa Ópera Estatal vienesa: “Se un director sabe o que quere e ten unha visión clara, a orquestra ségueo, non importa que sexa home ou muller”. O mesmo afirmaba en Deutsche Welle a única muller en alzarse co Premio Alemán de Directores de Orquestra, a estoniana Kristiina Poska (Türi, 1978), que actualmente traballa na Ópera Cómica berlinesa e está convencida de que pronto veremos a unha muller como titular da Filarmónica de Berlín: “As diferenzas entre uns directores e outros proveñen máis da personalidade e do carácter que do sexo”. Hai mesmo países como China onde existen ata dúas xeracións socialmente asentadas de mulleres directoras, algo que representa hoxe en Occidente a carreira de Xian Zhang (Dandong, 1973), que actuou coa Filarmónica de Nova York, a Concertgebouw de Ámsterdam ou a Sinfónica de Londres. Mesmo hai países onde non é infrecuente que unha muller ostente cargos de responsabilidade nas principais orquestras nacionais, como en Finlandia con Susanna Mälkki (Helsinqui, 1969) ou Portugal con Joana Carneiro (Lisboa, 1976). Mentres Mälkki é titular da Filarmónica da capital finesa, Carneiro é directora principal da Sinfónica portuguesa, e ambas desenvolven importantes carreiras internacionais en Europa e EE UU.

As pioneiras

Houbo moitos obstáculos historicamente para mulleres que querían dirixir orquestras. Sábeno ben as directoras da xeración precedente, como a australiana Simone Young (1961) ou as estadounidenses Marin Alsop (1956) e Anne Manson (1961), que abriron brecha en teatros, eventos ou festivais como a Ópera Estatal de Viena, a Última noite dos Proms ou o Festival de Salzburgo, seguindo o modelo directorial dos seus respectivos mentores: Daniel Barenboim, Leonard Bernstein e Claudio Abbado. Aínda foi máis difícil para outras pioneiras no pasado, que se enfrontaron a condicionantes ideolóxicos e culturais de músicos, críticos, axentes ou do público como Ethel Leginska e Antonia Brico, primeiras mulleres en subirse ao podio das Filarmónicas de Nova York e Berlín en 1925 e 1930, ou Nadia Boulanger, que eludiu a batuta e exerceu desde unha especie de celibato máis venerable. Outras mesmo tiveron que facer carreira tras un piano ou confinadas no foso dun teatro para non ser tan visibles. A mellor noticia sobre unha muller dirixindo orquestras será cando xa non o sexa.

Certezas e esperanzas en España

O Instituto da Muller utilizou nos oitenta a imaxe dunha nena dirixindo batuta en man dentro dunha campaña contra o sexismo. E efectivamente en España 30 anos despois hai máis directoras de orquestra. Pero ningunha ten ou tivo postos destacados nunha orquestra importante. É unha cuestión de tempo.

Temos directoras con carreiras nacionais e internacionais, como Gloria Isabel Ramos Triano e Mª Isabel López Calzada, outras máis mediáticas como Inma Shara, pero tamén directoras que impulsaron a creación de novas orquestras como Silvia Sanz Torre ou que ocupan cátedras de dirección de orquestra en institucións superiores de ensino como Mercedes Padilla Valencia. Tamén pioneiras pouco recoñecidas, como é o caso da carreira lírica de Mª Dolores Marco. E esperanza para o futuro con mozas directoras como Virginia Martínez e Lucía Marín.

el país 7/3/2016